HAFGÚFA
Hafgúfa er mest allra sæskrímsla. Hún er átta arma kolkrabbi og er fyrst getið um hana á 12. öld síðan í rituðu máli, nákvæmar á 13.öld. Í ritinu Konungsskuggsjá er hún kölluð fiskur eins og stór lagardýr voru oft nefnd áður fyrr. Í sama riti kemur fram að lítið sé vitað um hafgúfuna þar sem hún fari sjaldan um grunnslóð og hafi aldrei veiðst eða fundist dauð. Þeir sem hafa séð hafgúfuna segja að hún minni fremur á land en lifandi skepnu og ekki sé ólíklegt að einungis tvö eintök séu til í öllum heiminum. Þær geta ekki æxlast, sem betur fer, enda þurfa þessar skepnur að innbyrða mikið magn af fæðu. Svona er henni lýst: Hafgúfan gefur frá sér mikinn ropa og honum fylgir uppgangur með lyktarsterku æti, „daunillum hráka“. Þetta dregur að alls kyns sjávarlífverur, bæði stórar sem smár, sem synda inn í þennan hráka og halda að þær hafi fundið algjört lostæti. Hafgúfan bíður með opið ginið sem er eins og mikið sund eða fjörður og bráðin áttar sig þar af leiðandi ekki á hættunni. Síðan lokar hún bara kjaftinum og kyngir bráðinni.
Hafgúfunnar er áfram getið í skrifum næstu alda. Í Hvalaþulum Snorra-Eddu og í Örvar-Odds sögu Grímssonar loðinkinna, frá seinni hluta 13. aldar og í Íslandslýsingu Odds Skálholtsbiskups Einarssonar, frá 1590. Ríkjandi orðmynd er núna hafgufa „sjálfsagt eftir hinni heitur spýju eða óhreina eimi, sem hún gefur frá sér“, ritaði biskup og bætir síðan við að þarna sé á ferðinni Levítan, ófreskja úr Gamla Testamentinu. 50 árum síðar tekur sonur Odds, Gísli upp þráðinn og vill meina að þarna sé á ferðinni undraskepnan sem Þangbrandur hafi forðum sungið á heila messu í úthafinu. Árið 1640 var nafnið hafsvelgur mikið notað um hafgúfuna, vegna iðunnar sem myndast þegar ófreskjan sígur í djúpið. Einnig kemur fram að skepnan éti einungis einu sinni á ári en liggi á meltunni þessa utan. Elsta lýsingin á dýrinu er rituð á fyrrihluta 17. aldar, segir: „Það var að sjá sem heilstór eyja, er hóf sig upp úr sjónum, en eftir einn tíma liðinn hvarf það ofan í hann aftur. Stundum var það að sjá sem ógnarstór slanga með þremur bugðum upp úr sjónum, hvar um sú eina var hér um bil 20 skrefa langt frá hinni annarri.“ Litlar sem engar lýsingar eru til á hafgúfunni enda býr hún á miklu dýpi og í myrkri og á stöðum sem eru ókunnugir manninum.
„Þegar Björn Eggertsson var til sjóróðra í Króki í Garði árið 1844 segir hann svo frá: Þá fórum við 10 manns á áttræðingi vestur í svokallaðan Súluál, að liggja þar fyrir lúðu og þorski. Þegar við vorum nýlagstir á þessu miði, hvert eð liggur frá Garðtá hálfa fimmtu viku í suðvestur, þá heyrðum við allir jafnt ókennilegt drynjandi öskur suðvestur í hafinu. Þetta öskur er eg svo kalla varð með undarlegum hætti, því skipið sem við vorum á skalf við það og hrikti líkt og það mundi af hverjum nagla ganga, og okkur virtist sem sjórinn léki á reiðiskjálfi, sem þó ekki gat orsakast af stormi, því þa´var veður kyrrt. Þessu orgi eður undarlegu hljóði fylgdi einnig að flestir skipverjar urðu sem frá sér numdir og fannst þeim sem bein skröptu sér í skinni og vöðvar og sinar gnötruðu. Þetta álitum við allir eftir lýsingu gamalla manna að vera þann orðlaga hryt. Löttu þá flestir að sitja þar lengur í þessum ófögnuði. Voru þá undin upp öll segl og haldið á leið til lands í ákafa, og þar eð lukkan sendi oss þá suðvestan vind náðum vér þá til lands um morguninn snemma. [1]
nú mun ek segja þér, at þetta eru sjáskrímsl tvau, heitir annat hafgufa, en annat lyngbakr; er hann mestr allra hvala í heiminum, en hafgufa er mest skrímsl skapat í sjánum; er þat hennar náttúra, at hon gleypir bæði menn ok skip ok hvali ok allt þat hon náir; hon er í kafi, svá at dægrum skiptir, ok þá hon skýtr upp hǫfði sínu ok nǫsum, þá er þat aldri skemmr en sjávarfall, at hon er uppi. Nú var þat leiðarsundit, er vér fórum á millum kjapta hennar, en nasir hennar ok inn neðri kjaptrinn váru klettar þeir, er yðr sýndiz í hafinu, en lyngbakr var ey sjá, er niðr sǫkk. En Ǫgmundr flóki hefir sent þessi kvikvendi í móti þér með fjǫlkynngi sinni til þess at bana þér ok ǫllum mǫnnum þínum; hugði hann, at svá skyldi hafa farit fleiri sem þeir, at nú druknuðu, en hann ætlaði, at hafgufan skyldi hafa gleypt oss alla. Nú siglda ek því í gin hennar, at ek vissa, at hún var nýkomin upp.[2]
[1] Jón Bjarnason *(um 1791-1861): Náttúrufræðirit í 4ra blaða broti, bls 914.
[2] Boer, Richard Constant, ed. (1888). Ǫrvar-Odds saga. E.J. Brill. p. 132.
[1] Jón Bjarnason *(um 1791-1861): Náttúrufræðirit í 4ra blaða broti, bls 914.
[2] Boer, Richard Constant, ed. (1888). Ǫrvar-Odds saga. E.J. Brill. p. 132.