ÍSLENSKAR KYNJASKEPNUR
Margir segja að kynjaverur Íslendinga hafi orðið til vegna þess að þær voru eina ‘‘rökrétta“ skýringin á atburðum fortíðarinnar. Þegar manneskjan gat ekki útskýrt ótrúleg náttúrufyrirbæri, fór hugurinn á flug og í gegnum ímyndunaraflið, getgátur og stundum blekkingar urðu stórkostlegar kynjaverur til. Ekki einungis á Íslandi heldur í margs konar menningarheimum um allan heim. Með þróun tækninnar og nútíma vísindum hafa vísindamenn sannað að sumar af amerískum kynjaverum líkt og varúlfum og vampírum gætu verið til. Eða að minnsta kosti er það vísindalega mögulegt. Þessar verur komu oft fram í sögum fyrir börn og voru þær notaðar til að hræða börn og kenna þeim hvað mátti gera og hvað mátti ekki. Sagan um Lagarfljótsorminn er dæmi um sögu fyrir börn sem átti að kenna þeim að geyma hlutina sína og passa upp á þá. Síðan þegar Lagarfljótsormurinn varð til var hann notaður til að hræða börn og passa að þau færu ekki niður að á og ættu hættu á að drukkna.
Hvað eru kynjaverur?
Kynjaverur eru verur sem kom fyrst fram í þjóðsögum og goðafræði. Ísland á margar og fjölbreyttar verur sem komu allar fram á 13-17 öld. Flestar verurnar hafa yfirnáttúrulega krafta t.d. Nykur sem getur farið í líki annarra dýra og Bjarndýrakóngurinn hefur horn á höfðinu og á því gullstein. Gullsteininn lýsti leið bjarndýrakóngsins og oft hjálpaði hann mönnum og dýrum með því að lýsa þeim leið. Sumir þessara krafta eru góðir og aðrir vondir. Það einkennir einnig kynjaverur að þær eru alltaf góðar eða vondar. Þær eru nánast aldrei hlutlausar og vilja manninum annað hvort gott eða illt. Kraftar sumra dýranna eiga sér ekki almennilega skýringu, hvorki vísindalega né áþreifanlega. Oftar en ekki líkjast verurnar yfirnáttúrulegum hlutum, eins og englum. Oft koma þær fyrir stórfréttir eða harm og er eitt frægasta dæmi okkar Íslendinga um það Lagarfljótsormurinn, hann sást oft fyrir stórfréttir og er sagt að hann hafi sést fyrir stóru bólu árið 1707. Í mörgum tilfellum eru verurnar tákn um hið góða eða illa. Tökum Nykur sem dæmi, hann var oft kallaður djöfullinn í hestlíki og óttaðist fólk að fara nálægt fjöru, vegna þess að þar hélt nykurinn sig. Bjarndýrakóngurinn er annað dæmi um svona en hann er tákn fyrir hið góða og réttláta. Hann leiddi menn út úr snjóbyljum og refsaði dýrum og mönnum fyrir það sem þeir gerðu rangt. Flestar þessar verur eru samblanda af dýrum eða betrumbætt dýr. Nykur er hestur með ofurkrafta og getur breytt um líki, Bjarndýrakóngur er ísbjörn sem er betrumbættur með horni og gullkúlu sem lýsir leið mannsins og Múshveli sem er blanda af mús og hval.
Sumar þessara vera gætu verið til og margir sem trúa mjög á þær hafa fundið leifar og aðrar sannanir um tilveru veranna. Sumar þeirra hafa ekki sést í langan tíma en verur eins og Lagarfljótsormurinn sjást enn í dag. Þó svo að uppruni þeirra sé mismunandi og oft deilt um hann hafa þær skipt miklu máli í samfélagi okkar. Þær hafa hjálpað foreldrum að aga börnin sín, myndað menningarleg viðmið og auðgað ímyndunarafl barna og fullorðinna. Það er í raun aukaatriði hvort þau séu til í alvörunni og aðalatriði að þau séu til í hugum mannsins út um allan heim. Ísland er eyja sem er umlukin hafi og full af vötnum og ám, sjósókn hefur alltaf verið mikilvægur þáttur í hinu daglega lífi og lífsbaráttunni. Það er sennilega ástæðan fyrir því að meira en helmingur allra íslenskra kynjavera finnast í sjó og vötnum og flestar þeirra geta lifað í vatni. Þó svo að við nefnum einungis 10 aðal kynjaverur Íslendinga eru þær margfalt fleiri og er listinn nánast óendanlegur. Forfeður okkar töldu að allar þessar kynjaverur tilheyrðu raunveruleikanum og var sú trú byggð á eigin reynslu og upplifunum fólks. Kynjaverur Íslendinga skipta miklu máli fyrir menningu okkar og væri mikil synd ef þær myndu týnast í vísindum. Ef kynjaverurnar myndu glatast myndi merkilegur þáttur í tilvistarsögu landsmanna glatast og hluti af menningu okkar hyrfi, margir þjóðháttafræðingar halda því fram að kynjaverurnar séu eins og tungumálið og að við þurfum að halda upp á þær og vernda þær. Lítið af áreiðanlegum heimildum eru til um þessar kynjaskepnur enda veit enginn fyrir víst hvort þær séu til eða ekki og enginn getur sagt með fullri vissu hvort þær séu til eða ekki.