LAGARFLJÓTSORMURINN
Við Egilsstaði er Lagarfljót og breiðir það úr sér til suðurs. Það er um 52 ferkílómetrar að stærð, 35 km langt og frá 1 upp í 2,5 metrar á breidd. Það sem gerir Lagarfljót einstakt er dýpi þess sem sumstaðar er það allt að 112 metrar að dýpt. Þetta mikla stöðuvatn er alltaf skollitað af jökulleir úr Jökulsá á Fljótsdal. Gruggugt yfirbragð vatnsins, hið mikla dýpi þess og undarlegt gasuppstreymi á sumum stöðum, átti þátt í að gera þetta fljót að leyndardómsfullu og goðsagnakenndu fljóti svo að snemma mynduðust þjóðsögur. Lagarfljótsormurinn er vatnaskrímsli sem er talið að lifi í Lagarfljóti í Fljótsdalshéraði Fyrst er getið um Lagarfljótsorminn í annálum[1] um miðja 14. öld. Eftir það birtist hann mönnum reglulega, þó oftast á 17. öld. Oftast birtist hann mönnum á undan stórtíðindum og er hann uppruninn líkt og önnur vatnaskrímsli. Sagan um Lagarfljótsorminn hljóðar svo:
„Einhvern tíma í fornöld bjó kona ein á bæ nokkrum í Héraði við Lagarfljót. Hún átti dóttur uppkomna sem hún gaf gullhring. Dóttirin spurði móður sína hvernig hún gæti haft mest gagn af gulli þessu og móðir hennar sagði henni þá að leggja hringinn undir lyngorm. Stúlkan tekur þá lyngorm og leggur gullið undir hann og setur niður í traföskjur sínar. Liggur ormurinn þarna nokkra daga. En þegar stúlkan fer að vitja um öskjurnar, er ormurinn orðinn svo stór að ílátið er í þann veginn að gliðna sundur utan af honum. Verður stúlkan þá hrædd, þrífur öskjurnar og kastar þeim með öllu saman í fljótið.
Nokkuð löngum tíma síðar fara menn að verða varir við orminn í vatninu. Fer hann þá að granda bæði mönnum og skepnum sem um fljótið fara. Stundum teygði hann sig líka upp á bakkana og spúði þá ógurlegu eitri frá sér. Þótti mönnum þetta horfa til vandræða, en vissu lengi vel ekki hvernig hægt mundi vera að ráða á bót. Loks voru fengnir tveir kunnáttusamir Finnar til landsins. Var þeim falið að drepa orminn og ná gullinu.
Finnar þessir steyptu sér í fljótið, en komu von bráðar upp aftur. Sögðu þeir sínar farir ekki sléttar, því að þarna væri við ofurefli að etja. Mundi hvorki vera hægt að bana ormi þessum né ná gullinu. Einnig sögðu þeir að annar ormur lægi undir gullinu og væri sá miklu verri viðskiptis. En þeir köfuðu aftur og aftur og gátu að síðustu komið á orminn tveimur böndum. Komu þeir öðru bandinu á hann aftan við bægslin og hinu fyrir framan sporðinn. Eftir það gat ormurinn hvorki grandað mönnum né dýrum, en það ber við að hann setji kryppu upp úr baki sínu, og þegar slíkt sést þykir það jafnan vita á einhver stórtíðindi.“[2]
Eftir þennan atburð urðu Skorrdælir varir við ófreskju í vatninu og þorðu ekki lengur að fara til silungsveiðar út á vatnið. Menn sáu skrímslið af landi og sögðu að upp kæmu einstaka hlutar skrímslisins, hausinn, halinn eða miðjan. Margir sáu svarta rák eða háan hrygg eftir vatninu og skírðu það með því að segja að það væri ormurinn. Oftast sést ormurinn um miðjan dag og eins og áður kom fram sást hann oft á undan stórtíðindum. Sagt er að hann hafi sést fyrir pláguna árið 1495 og fyrir stórubólu árið 1707. Á dögum Hallgríms Péturssonar (1614-1674) sást skrímslið mikið og var fólk orðið hrætt við að ormurinn myndi granda byggðum í grenndinni.
„Sýndist einn undarlegur hlutur austur í Lagarfljóti og Fljótsdalshéraði, og vita menn að kvikt var; sýndist stundum skýtur upp lykkjum, og sund í milli, og margra hundraða faðma langt. Enginn veit digurleika á því og hvorki hefur sést á því höfuð né sporður, og vita menn eigi hvað undra það var“[3]
Nokkuð löngum tíma síðar fara menn að verða varir við orminn í vatninu. Fer hann þá að granda bæði mönnum og skepnum sem um fljótið fara. Stundum teygði hann sig líka upp á bakkana og spúði þá ógurlegu eitri frá sér. Þótti mönnum þetta horfa til vandræða, en vissu lengi vel ekki hvernig hægt mundi vera að ráða á bót. Loks voru fengnir tveir kunnáttusamir Finnar til landsins. Var þeim falið að drepa orminn og ná gullinu.
Finnar þessir steyptu sér í fljótið, en komu von bráðar upp aftur. Sögðu þeir sínar farir ekki sléttar, því að þarna væri við ofurefli að etja. Mundi hvorki vera hægt að bana ormi þessum né ná gullinu. Einnig sögðu þeir að annar ormur lægi undir gullinu og væri sá miklu verri viðskiptis. En þeir köfuðu aftur og aftur og gátu að síðustu komið á orminn tveimur böndum. Komu þeir öðru bandinu á hann aftan við bægslin og hinu fyrir framan sporðinn. Eftir það gat ormurinn hvorki grandað mönnum né dýrum, en það ber við að hann setji kryppu upp úr baki sínu, og þegar slíkt sést þykir það jafnan vita á einhver stórtíðindi.“[2]
Eftir þennan atburð urðu Skorrdælir varir við ófreskju í vatninu og þorðu ekki lengur að fara til silungsveiðar út á vatnið. Menn sáu skrímslið af landi og sögðu að upp kæmu einstaka hlutar skrímslisins, hausinn, halinn eða miðjan. Margir sáu svarta rák eða háan hrygg eftir vatninu og skírðu það með því að segja að það væri ormurinn. Oftast sést ormurinn um miðjan dag og eins og áður kom fram sást hann oft á undan stórtíðindum. Sagt er að hann hafi sést fyrir pláguna árið 1495 og fyrir stórubólu árið 1707. Á dögum Hallgríms Péturssonar (1614-1674) sást skrímslið mikið og var fólk orðið hrætt við að ormurinn myndi granda byggðum í grenndinni.
„Sýndist einn undarlegur hlutur austur í Lagarfljóti og Fljótsdalshéraði, og vita menn að kvikt var; sýndist stundum skýtur upp lykkjum, og sund í milli, og margra hundraða faðma langt. Enginn veit digurleika á því og hvorki hefur sést á því höfuð né sporður, og vita menn eigi hvað undra það var“[3]
Brot úr ljóði eftir Jónas Hallgrímsson um Lagarfljótsorminn:
Kryppu ljótri ormur ók
upp úr Fljóti og belginn skók.
Tuttugu og átta álnir var
eins og gáttir nástrandar
Kryppu ljótri ormur ók
upp úr Fljóti og belginn skók.
Tuttugu og átta álnir var
eins og gáttir nástrandar
Svona lýsir Jónas Hallgrímsson dularfulla orminum í Lagarfljóti. Ormurinn er líkur höggormi. Hann er feiknastór og mjög grimmur. Hann er ógnarlangur og kjaftstór og lifir á hræjum dýra og þeim gróðri sem berst í Lagarfljót. Orkusnauð næringin orsakar það að ormurinn er langtímum saman á botni vatnsins og hreyfa einungis höfuðið og hálsinn. Til að gera sér auðveldara fyrir að kyngja verða þau að hlykkja hálsinum upp úr vatnsyfirborðinu. Þannig koma þau grófum bitum áleiðis í magann. Lagarfljótsormurinn er ein elsta kynjavera okkar Íslendinga og eru enn í dag að berast tilkynningar um það að fólk sjái orminn. Síðasta tilkynning sem fékk mikla athygli var árið 2012 þegar bóndinn Hjörtur Kjerúlf náði skrítinni hreyfingu á yfirborði vatnsins á myndband. Fékk myndbandið mikla athygli þar sem enginn gat fyllilega skýrt hvað sást á upptökunni. Erlendir fjölmiðlar sögðu söguna af Lagarfljótsorminum og áhugi fólks jókst til muna. Enginn veit nákvæmlega hvað er á ferðinni í Lagarfljóti. Sumir segja að ormurinn sé fornaldareðla sem vísindamenn telja útdauðar. Aðrir sleita svara í dultrúnni.
[1] Annáll er heimild þar sem tíðindi eru rakin frá ári til árs
[2] Bls. 122-123 í bókinni Þjóðsögur við þjóðveginn eftir Jón R. Hjálmarsson
[3] Gustav Storm (ritstjórn) (1845-1903): Skálholtsannáll, bls 211.
[1] Annáll er heimild þar sem tíðindi eru rakin frá ári til árs
[2] Bls. 122-123 í bókinni Þjóðsögur við þjóðveginn eftir Jón R. Hjálmarsson
[3] Gustav Storm (ritstjórn) (1845-1903): Skálholtsannáll, bls 211.