SÆNEYTI
Í sjónum umhverfis landið hefur fundist nautakyn sem öðru hverju gengur á þurra jörð, oftast í flokkum til að lokka kýr og tarfa mannfólksins. Sæneytið er hinsvegar ólíkt örðum nautkynjum þar sem það er með blöðru fyrir nösunum til að geta andað neðansjávar. Ef tekst að blóðga dýrið eða sprengja keppinn eða loftsekkinn er ómögulegt fyrir þau að leita í djúpið. Þegar dýrin nást reynast þau alltaf góð viðbót við bústofninn. Dýrin voru oft talin eign marbendla og í bók frá 1787 eru þau sögð hvalakyns og sumstaðar var því trúað að dýrin ætluðu sér ekkert illt á landi, heldur villtust bara. Elstu rituðu heimildir um sæneytið eru nokkurra alda gamlar. Erfitt hefur verið að staðsetja heimildir um skepnurnar í tíma en ein er til sem var fyrst skrifuð á 17. öld, en hún gæti verið mun eldri. Þessi heimild er vel þekkt og finnst hún í mörgum útgáfum. Jón Árnason birti eina þeirra í ritsafni sínu sem hljóðar svo: „Einu sinni réru fiskimenn frá Höfða í Höfðahverfi á Látraströnd og drógu kvenmann á öngli og fluttu heim með sér að Höfða. Hún var fálát mjög, sagðist eiga heima í sjónum og hafa verið að skýla að eldhússtrompi móður sinnar þá er þeir drógu hana. Hún var alltaf að biðja þá að flytja sig út aftur á sjóinn og hleypa sér niður á sama miði og þeir hefðu dregið sig. En þeir vildu ei og vildu hún ílengdist í landi, því hún var vel að sér um alla hluti. Hún var eitt ár í Höfða. Sagði hún þá messuklæði þau sem alltaf eru í Laufási síðan. Þegar árið var liðið var hún flutt út aftur því menn sáu að hún mundi aldrei una á landi. Hét hún því áður að hún skyldi senda kýr á land upp. Sagði hún að þá er þær kæmu skyldu menn vera viðbúnir að taka þær þegar fara burt aftur í sæinn. Síðan var henni sleppt í sæinn á sama miði og hún hafði verið upp dregin. Litlu síðar komu upp tólf kvígur úr sjónum og fóru heim að Höfða. Þær voru sægrár á lit. Heita þar nú Kvígudalir sem þær komu upp. Sex af kúm þessum náðust og þóttu mesta afbragð, en sex sluppu.“
Kýrnar eru oftast sjö til níu og oftast tekst einungis að handsama eina kú og nautið. Sæneyti hafa gengið á land alls staðar á landinu en helst þó; Stafanesi á Reykjanesskaga, Kvíguvogi undir Stapanum í Grindavík, Vatnsleysuströnd (Kálfatjörn og Vogum), Gesthúsum á Álftanesi, Öxney á Breiðafirði, Valshamri á Skógarströnd, Barðaströnd (fjörunni milli Arnórsstaða og Brjánslækjar), Selárdal, Stað í Grunnavík í Jökulfjörðum, Nautsvík í Reykjarfirði í Strandasýslu, Króki á Skagaströnd, Felli og Keldnaseli í Sléttuhlíð, Grímsey fyrir Norðurlandi, Miðfjarðarnesi á Langanesströnd, Borgarfirði eystra (Breiðuvík), Kollaleiru í Reyðarfirði, Bakka í Norðfirði og Loftstöðum í Flóa.
Sækynið er búkmeira en landkynið, tígulegt í fasi, með langan hala, eyrnastórt og hyrnt og mjólkar betur en landkynið. Oftast er það grátt á litinn og snýr hausnum alltaf til sjávar í bás. Afkvæmi sækynsins eru miklir kostagripir og fætur þeirra eru eins og á öðrum nautgripum fyrir utan greinileg sundfit milli klaufanna auk þess eru lagklaufirnar hreyfanlegri en á landneytinu.
„Sænaut segja menn hafi blöðru fyrir nösum, og sé hún sprengd, geti þau ei komist í vatnið aftur. Þau eru blágrá á lit. Sækýrnar eru að öðru sem aðrar kýr, og sá fá sama eðli ef blaðran bilar; tjást og jafnvel betri mjólkurkýr. Merkilegt dæmi er sagt um fræleik Gunnars nokkurs, er var mágur Þorsteins á Kálfatjörn á Vatnsleysuströnd. Þessi tjörn þar í túninu hefur flóð og fjöru, og er vatnið salt um flóðina. Það bar til á einum degi, er Gunnar kom af sjó með hásetum sínum, um hádegisbil; sér hann hvar sænautin ganga upp með tjörninni, og ætla til vatns; hann heitir þá á háseta sína, að renna eftir þeim, og reyna hvort þeir nái engu þeirra. Þegar þau sjá mennina, snúa þau til tjarnarinnar, en þeir hlaupa og verður Gunnar fyrstur, og náði hinni öftustu kúnni, áður hún komst í vatnið, og sprengdi blöðruna á nösum henni. Af henni er sagt kominn fjöldi bestu mjólkurkúa þar í sveit og kunna bændur þar að rekja ætt kúa sinna til hennar, og eru þær allar blágrár, sem af henni eru lifnaðar.
Í Eyjafirði, eður þar nálæg, er einnig sagt, að sé sænautakyn. Sægráðunga hefi eg og heyrt menn í Sælandi sig játa að hafa oft séð og séu þeir mjórri og rennilegri en landnaut og hyrndir; gangi þeir allir í runu þráðbeint, hver aftan öðrum á land, á sumarnóttum, og drekki vatn og sleiki náttfall.“[1]
„Vatn það, sem er í Haukadal vestra, er djúpt mjög, og ætla menn það hafi undirgöng við sjóinn. Þykjast menn oft heyra dunur í vatninu, og oft brýtur ís af því í frosti. Einu sinni í fyrndinni er mælt, að bóndinn á Vatnshorni hafi fyrir dag á útlíðanda sumri komið í fjós sitt. Lét hann það standa opið, ef kýr kynnu að koma heim. En er hann kom í fjósið, var það fullt af átján kúm, sægrám. Voru þær alveg eins og aðrar kýr, nema hvað blaðra var á nösum þeirra. Kýrnar ruddust út, en bóndi greip barefli, og tókst honum að sprengja blöðruna á níu kúm. Sluppu hinar í vatnið, en þær voru í eðli sínu orðnar að landkúm. Þær voru allar beztu kýr, og eru enn margar kýr af kyni þeirra um Dali.“[2]
[1] Jón Ólafsson úr Grunnavík (1705-1779): Ichtyographia Islandica eður Tilraun um lýsingu á sjóar- og vatnadýrum á Íslandi.
[2] Skúli Gíslason (1825-1888): Sagnakver, bls. 86-89