SKÖTUMÓÐIR
Skötumóðurinnar er fyrst getið á 17. Öldinni og var þá langtum þekktasta og ógnvænlegasta fyrirbærið en á 20. Öldinni dró úr áhrifamætti hennar eða sýnileika. Hennar er getið árið 1638, í verkinu Undur Íslands eftir Gísla Oddsson. Þar er hún sögð lifa í Lagarfljóti ásamt tveimur öðrum skepnum, Selamóður og Lagarfljótsormi. Að vísu er hún ekki kölluð þessu nafni beint, heldur ,,ógurlega stór skata“. Önnur heiti Skötumóðurinnar eru Fluxuskrímsli, Skatan, Vatnaskratti og Vatnsandi.
Skötumóðirin er í raun ekki verndari skötukynsins, eins og menn áður fyrr álitu, heldur líkist því dálítið í fljótu bragði, séð ofan frá. Í miðju Skötumóðurinnar er hali sem er svipaður skötuhala. Það sem mönnum hefur sýnst vera átta halar eru í raun ógnarlangar og mjóar tær afturfótanna. Framlimirnir minna á leðurblökuvængi.
Ekki er vitað hvernig Skötumóðir aflar sér matar í ferskvatni en í sjó lifir hún að mestu á skötum og öðrum flatfiski. Hún syndir hægt rétt yfir botninum, klórar í hann með klónum og hrekur þannig upp fiska sem liggja þar grafnir og sem eftir það eru henni auðveld bráð. Sumar heimildir segja að ef Skötumóðirin sér margar skötur vera dregnar upp á skip krækir hún börðum sínum beggja megin á skipsborðin og drekkir því. Skötumóðirin lifir þar sem sköturnar eru flestar. En af hverju er Skötumóðirin þá í ám, tjörnum og stöðuvötnum? Ekki er auðvelt að svara því en lausnin kann að felast í þeirri staðreynd að í Miðvatni í Borgarhafnarheiði í Austur-Skaftafellssýslu á að vera þríhalaskata, í gjá einni á Þingvöllum ein sjöhala og ein á Vestfjörðum með níu hala, eins og sú í Lagarfljóti. Kannski verður risinn með öðrum orðum að taka út þroska sinn efra áður en hann er til í slaginn við bátana og skipin.
,,Skötumóðir. Hún er hinn mesti vargur og stór að því skapi. Nú er sú trú, að skötur séu mörgum ám og hafa sums staðar sést hin mestu ferlíki, en það munu vera skötumæðurnar. Allir kannast við skötuna í Þverá í Rangárvallasýslu, en hún var í fyrstu uppvakningur. Jón Hallsson skáld hafði magnað herta skötu og fleygt henni í ána til þess að verja Fljótshlíð landspjöllum árinnar. Tókst þetta vel um langa hríð, en þá fóru menn að taka eftir að komnar voru margar skötur í ána. Varla mun herta skatan hafa getið afkvæmi, hitt er sennilegra að hún hafi seitt til sín systur sínar úr sjó. Urðu menn nú þráfaldlega varir við einhverjar ókindur í Þverá. Svo var það sumarið 1797 að Sveinn Pálsson læknir og náttúrufræðingur sá einhverjar ókindur í ánni, þrjár eða fjórar saman. Í Ferðabók sinni segist hann hafa heyrt þúsundir sagna um kynjadýr í ám og vötnum, en ekki gefið þeim neinn gaum – fyrr en hann sá þetta sjálfur. Og að lokum spyr hann: ,,Eiga menn að skella skollaeyrum við öllu slíku sem heilaspuna og hjátrúargrillum?“[1]
[1] Árni Óla (1888-1979): Lagarfljótsormurinn og aðrar kynjaverur í vötnum, bls. 38.
Skötumóðirin er í raun ekki verndari skötukynsins, eins og menn áður fyrr álitu, heldur líkist því dálítið í fljótu bragði, séð ofan frá. Í miðju Skötumóðurinnar er hali sem er svipaður skötuhala. Það sem mönnum hefur sýnst vera átta halar eru í raun ógnarlangar og mjóar tær afturfótanna. Framlimirnir minna á leðurblökuvængi.
Ekki er vitað hvernig Skötumóðir aflar sér matar í ferskvatni en í sjó lifir hún að mestu á skötum og öðrum flatfiski. Hún syndir hægt rétt yfir botninum, klórar í hann með klónum og hrekur þannig upp fiska sem liggja þar grafnir og sem eftir það eru henni auðveld bráð. Sumar heimildir segja að ef Skötumóðirin sér margar skötur vera dregnar upp á skip krækir hún börðum sínum beggja megin á skipsborðin og drekkir því. Skötumóðirin lifir þar sem sköturnar eru flestar. En af hverju er Skötumóðirin þá í ám, tjörnum og stöðuvötnum? Ekki er auðvelt að svara því en lausnin kann að felast í þeirri staðreynd að í Miðvatni í Borgarhafnarheiði í Austur-Skaftafellssýslu á að vera þríhalaskata, í gjá einni á Þingvöllum ein sjöhala og ein á Vestfjörðum með níu hala, eins og sú í Lagarfljóti. Kannski verður risinn með öðrum orðum að taka út þroska sinn efra áður en hann er til í slaginn við bátana og skipin.
,,Skötumóðir. Hún er hinn mesti vargur og stór að því skapi. Nú er sú trú, að skötur séu mörgum ám og hafa sums staðar sést hin mestu ferlíki, en það munu vera skötumæðurnar. Allir kannast við skötuna í Þverá í Rangárvallasýslu, en hún var í fyrstu uppvakningur. Jón Hallsson skáld hafði magnað herta skötu og fleygt henni í ána til þess að verja Fljótshlíð landspjöllum árinnar. Tókst þetta vel um langa hríð, en þá fóru menn að taka eftir að komnar voru margar skötur í ána. Varla mun herta skatan hafa getið afkvæmi, hitt er sennilegra að hún hafi seitt til sín systur sínar úr sjó. Urðu menn nú þráfaldlega varir við einhverjar ókindur í Þverá. Svo var það sumarið 1797 að Sveinn Pálsson læknir og náttúrufræðingur sá einhverjar ókindur í ánni, þrjár eða fjórar saman. Í Ferðabók sinni segist hann hafa heyrt þúsundir sagna um kynjadýr í ám og vötnum, en ekki gefið þeim neinn gaum – fyrr en hann sá þetta sjálfur. Og að lokum spyr hann: ,,Eiga menn að skella skollaeyrum við öllu slíku sem heilaspuna og hjátrúargrillum?“[1]
[1] Árni Óla (1888-1979): Lagarfljótsormurinn og aðrar kynjaverur í vötnum, bls. 38.