NYKUR
Nykur er ein þekktasta tegund kynjaveru á Íslandi enda er hann víða að finna. Hans er snemma getið í ritheimildum. Nykrar eiga sér hliðstæðu í þjóðtrú nágrannalanda, t.d. Noregs og Orkneyja. Nykur líkist að mestu leiti hesti, en er þó skyldur svínum, og er oftast grár eða steingrár að lit, nokkuð úfinn, makkamikill og taglsíður. Hann er þó ekki alveg eins og hestur og snúa bæði eyru hans og hófar öfugt. Einnig eru til tólffættir Nykrar en eru þeir oftast fjórfættir. Öskur Nykurs eru talin boða veðrabrigði. Að rekast á hann í þoku er sérstaklega hættulegt.
Nykurinn hefur einnig blöðru eða kepp undir vinstri bóg. Ef manni tekst að sprengja blöðruna verður Nykurinn hinn spakasti hestur og leitar ekki til heimkynna sinna aftur. Nykur hefur í gegnum tíðina öðlast mörg örnefni svo sem: Nennir, Sænaut, Vatnahestur, Nóni og Vatnaskratti. Sumar heimildir segja frá því að Nykurinn geti birst í ýmsum líkjum, svo sem hests, nauts, fiskjar eða afar stórs lax. Erfitt er þá að þekkja Nykurinn frá öðrum dýrum.
Þjóðsögur segja frá því að þessi furðuvera lifi í vötnum, ám og sjó og komi á land til að tæla fólk á bak sér, hlaupa með það út í vatnið og drekkja þeim sem situr á baki hans. Ekki er hægt að hoppa af baki því að viðloðunin er eins og lím eða segull. Nykurinn á það til að flytja sig á milli vatna, tveggja eða þriggja eða jafnvel fleiri, um undirgöng eða ofanjarðar. Vistaskipti þessi fara oft fram á gamlársdag og er hann ár í hverju þeirra.
Nykurinn hefur einnig blöðru eða kepp undir vinstri bóg. Ef manni tekst að sprengja blöðruna verður Nykurinn hinn spakasti hestur og leitar ekki til heimkynna sinna aftur. Nykur hefur í gegnum tíðina öðlast mörg örnefni svo sem: Nennir, Sænaut, Vatnahestur, Nóni og Vatnaskratti. Sumar heimildir segja frá því að Nykurinn geti birst í ýmsum líkjum, svo sem hests, nauts, fiskjar eða afar stórs lax. Erfitt er þá að þekkja Nykurinn frá öðrum dýrum.
Þjóðsögur segja frá því að þessi furðuvera lifi í vötnum, ám og sjó og komi á land til að tæla fólk á bak sér, hlaupa með það út í vatnið og drekkja þeim sem situr á baki hans. Ekki er hægt að hoppa af baki því að viðloðunin er eins og lím eða segull. Nykurinn á það til að flytja sig á milli vatna, tveggja eða þriggja eða jafnvel fleiri, um undirgöng eða ofanjarðar. Vistaskipti þessi fara oft fram á gamlársdag og er hann ár í hverju þeirra.
Hann þolir þó ekki að heyra nafn sitt, né annað orð líkt því, nefnt en heyri hann það tekur hann viðbragð og hleypur í vatnið. Nykurinn má heldur ekki heyra orðið andskotinn eða önnur orð yfir djöfullinn því það gefur í skyn að Nykurinn sé af djöfullegum rótum runninn. Sumir telja einnig að Nykurinn sé djöfullinn sjálfur í líki hests. Þá kemur líklega ekki á óvart að hann forðist einnig Guðs nafn og kirkjuklukkur.
,,Sá sem vill ríða nykur sér að bagalausu má aldrei nefna nón meðan hann er á baki honum eða neitt það orð sem n er fyrsti stafur í, og því til sönnunar er saga þessi:
Piltur einn kom að árbakka og var að leita fjár. Við bakkann var nykur. Piltur fór á bak honum og reið til bæjar þar í grennd og spurði hvert ekki væri komið nón, en þá var ekki nykurinn lengi að bregða við og rann til vatns og steypti sér þar út í með piltinn. Enginn hefur grand af nykur er áður hefur krossað sig og því var það að einu sinni er níu menn komu að fljóti þar er nykur var á bakkanum, að sá sem aftast ætlaði að sitja krossaði sig varð eftir, því nykurinn tók þegar viðbragð út í fljótið er hann sá manninn gjöra krossmark fyrir sér.“[1]
,,Sá sem vill ríða nykur sér að bagalausu má aldrei nefna nón meðan hann er á baki honum eða neitt það orð sem n er fyrsti stafur í, og því til sönnunar er saga þessi:
Piltur einn kom að árbakka og var að leita fjár. Við bakkann var nykur. Piltur fór á bak honum og reið til bæjar þar í grennd og spurði hvert ekki væri komið nón, en þá var ekki nykurinn lengi að bregða við og rann til vatns og steypti sér þar út í með piltinn. Enginn hefur grand af nykur er áður hefur krossað sig og því var það að einu sinni er níu menn komu að fljóti þar er nykur var á bakkanum, að sá sem aftast ætlaði að sitja krossaði sig varð eftir, því nykurinn tók þegar viðbragð út í fljótið er hann sá manninn gjöra krossmark fyrir sér.“[1]
,,Einu sinni var karl sem þótti eigi allur þar sem hann var séður. Það var eitthvert sinn að karl fór að sækja brúnan reiðhest sem hann átti. Hann hittir þá brúnan hest á leið sinni eigi fjarri vatni nokkru. Sýnist honum það Brúnn sinn og hnýtir snæri upp í hann. En þá gáir hann að því að þessi klár hefir meira fax en hans hestur og þó hefir hann rétta hófa. Karl grunaði þá margt og leit framan í hann. Sér hann þá að hann hefir aðeins eitt auga í miðju höfði. Þá segir karl: ,,Á ert það þú, djöfullinn þinn?“ Við þessi orð brá Brúnn við og þaut í vatnið sitt því það var nykur.“[2]
[1] Jón Árnason (1819-1888): Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. 3 bindi, bls 207
[2] Sigfús Sigfússon (1855-1935): Íslenskar þjóðsögur og sagnir. Ný útgáfa, 4. Bindi, bls. 91.
[1] Jón Árnason (1819-1888): Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. 3 bindi, bls 207
[2] Sigfús Sigfússon (1855-1935): Íslenskar þjóðsögur og sagnir. Ný útgáfa, 4. Bindi, bls. 91.